Izvorni naslov prve knjige britanskog istoričara, pisca i publiciste
Sajmona Sibaga Montefjorea (1965) glasio je, u prevodu, „Potemkin: Princ nad prinčevima“. Međutim, zbog brižljivosti i analitičnosti autora u bavljenju i sporednijim likovima svojih knjiga, te zbog harizmatične protagonistkinje, carice Katarine Velike i njenog upečatljivog života, u međuvremenu je promenjen naslov koji je pred čitaocem.
Zapravo se ne zna čiji je karakter i životopis od ovo dvoje glavnih junaka markantniji. Srazmerno veća ljaga je posthumno svakako popala po Grigoriju Potemkinu, pa se u svom služenju istini Montefjore odlučio na pretežno bavljenje njime kako bi ga naknadno istorijski locirao na objektivniji način. Što se uobičajenih preterivanja u vezi sa ruskom caricom tiče, ubedljivu prevagu odnose klišei o stotinama Katarininih ljubavnika usled lošeg braka s Petrom Trećim. Sudeći po temeljnom i metodičnom istraživanju Sajmona Sibaga Montefjorea, njenih vanbračnih intimnih prijatelja bilo je možda desetak, a najznačajniji od njih je – bar to je konsenzus – bio Potemkin. Posebna omraza na Katarinu Veliku naknadno je popala iz dvojakih – anticarističkih i „puritanskih“ – razloga u ranom Sovjetskom Savezu.
Razlozi za kontroverzu koju je Potemkinova ličnost izazivala – a to čini i danas – bili su brojni, počev od preljube sa caricom i vezama sa svojim mladim sestričinama. Njegova sklonost ulepšavanom prikazivanju svega što bi mu moglo biti od koristi oličena je i u frazi „Potemkinova sela“. Naslov prve knjige napisane o njemu, tri godine posle njegove, a dve pre Katarinine smrti, glasio je „Princ tame“. Nije se znalo da li caričin naslednik na tronu Pavle Prvi više prezire svoju majku ili njenog ključnog ljubavnika. Za kontroverzu su se, na oprečan način, pobrinuli i devetnaestovekovni stvaraoci poput
Aleksandra Puškina i Džordža Gordona Bajrona, koje je fascinirao Potemkinov lik. Puritanski sovjetski istoričari su i njega negativno percipirali.
Montefjore ide znatno dublje od klišea i moralizovanja. Kao činjenice ustanovljuje da su, za početak, razlozi za kontroverze o glavnom junaku njegove knjige brojni, u skladu sa mnoštvom plemićevih zvanja i statusa, kao i nemogućnosti njegovog objektivnog svođenja na jedno od toga. Naime, nije on bio samo Katarinin ljubavnik nego i – kad se njihova sentimentalna veza preusmerila u čisto prijateljstvo – neka vrsta caričinog svodnika, ali i, u raznim razdobljima, bolničara, pisca pisama, književnog savetnika, pomorskog arhitekte, princa, diplomate, vojnog stratega, pa i državnika. Rusija je za Potemkinovog vakta, između ostalog, osvojivši Krim, nanevši brojne poraze Otomanskoj imperiji i popravivši spoljnopolitičke odnose s Prusijom, prvi put postala istinska sila na Istoku. Iako nema nepobitnih dokaza da je Potemkin u jednom trenutku postao i caričin suprug, Montefjore, uz pomoć ubedljive građe, sugeriše mogućnost da jeste. Sudeći po dejstvu knjige na pisca ovih redova, a pošto se ona može čitati ne samo kao istoriografsko štivo koje ruši tabue nego i kao uzbudljiv roman u kojem se lako poistovećujemo sa dvoje protagonista, i brojni čitaoci će navijati za takav „ishod“.
Autor: Domagoj Petrović