Iako se ne može reći da je ime Jovana Skerlića (1877–1914) skrajnuto i bačeno na margine istorije, činjenica je da, kao i u slučaju mnogih drugih značajnih ličnosti, njegovo delo nije shvaćeno na pravi način, pri čemu se ne misli toliko na književnokritičke i književnoistorijske tekstove, koliko na njegove političke i kulturološke stavove.
Da ne može biti slučajno što je Skerlić zapamćen prvenstveno kao književni kritičar, a ne i kao poslanik Narodne skupštine Kraljevine Srbije, pokazao je
Momčilo Đorgović svojoj knjizi karakterističnog naslova „
Ko je ubio Jovana Skerlića“.
Ne samo što se o privatnom životu jednog od najznačajnijih srpskih književnih i kulturnih poslanika zna veoma malo nego se na osnovu Đorgovićevih istraživanja zaključuje da se gotovo ništa ne zna ni o Skerlićevoj smrti, a naročito je teško naći objašnjenje kako je smrt nastupila tako iznenada i odnela jednog čoveka na vrhuncu snage, i fizičke i duhovne.
Prekasno je, razume se, za bilo kakvu obdukciju Skerlićevih zemnih ostataka, ali nije kasno za temeljno i objektivno sagledavanje vremena i sredine u kojima je Skerlić delao i kao književnik i kao političar, pa stoga Đorgovićeva knjiga i jeste svojevrsna obdukcija Srbije na prelazu iz devetnaestog u dvadeseti vek.
Međutim, pišući o Srbiji u kojoj je politički i ideološki vođa bio Nikola Pašić, dok se Jovan Skerlić svojim neumornim radom nametao kao neprikosnoveni književni arbitar, Đorgović se dotakao i prethodnih stoleća, tražeći u njima korene fatalnih nacionalnih zabluda i podela, a našao je i slikovite paralele sa srpskom političkom i kulturnom scenom na početku dvadeset prvog veka.
Takođe, autor se nije zadržao isključivo na Skerlićevom liku i delu, nego je umnogome pažnju posvetio i Pašićevoj politici, istakavši je kao antagonizam Skerlićevim mislima i idejama, ali je u širim izvodima ukazao i na stavove nekolicine zaboravljenih pisaca i ideologa, koji su možda iz istorije skrajnuti upravo zbog oštrih kritika na račun Pašića i njegove partije.
Od posebne važnosti mogu biti Đorgovićevi osvrti na Skerlićev privatni život, o čemu se inače retko pisalo, mada se nije mnogo ni znalo, tim pre što su tek nedavno objavljeni memoari Skerlićeve supruge Klare (rođene Šmidlin, a u beogradskim krugovima poznate pod nadimkom „gospođica Blanš“), koja je zabeležila i portret svog muža kao ljubavnog partnera.
Pesimista prema zatečenom, ali optimista da to promeni, Skerlić se iz Đorgovićevih tekstova ocrtava kao jedinstvena, pa samim tim i anahrona ličnost u odnosu na sopstveno okruženje. Verujući da je spas u radu, Skerlić je u kraljevstvu snova za državnike bez vizije, gde se na vlast dolazilo tako što se na vlast najpre vikalo, bio previše udesno za socijaliste i previše ulevo za samostalne radikale, a opet od svoje politike nije načinio zanat ili izvor profita.
Ne zaobišavši Skerlićeve mane, a pogotovo njegov nepravedan odnos prema pojedinim pesnicima srpske moderne, što je nesumnjivo bilo izazvano aktuelnim nacionalnim prilikama, Đorgović daje celovit portret ličnosti kojoj posvećuje knjigu, ali i vremenu kome ustaljeni termin
zlatno doba i ne pristaje koliko se obično smatra.
Stoga bi pitanje iz naslova moglo da glasi i
ko je ubio Srbiju, mada bi tada došlo do male kontradiktornosti, jer kao što Nikola Pašić nije sâm za sebe činio Srbiju, tako je nije činio ni Jovan Skerlić, a pritom bi odgovor opet glasio:
ubila je Srbija. Jasno je, ipak, kada se na koji deo Srbije misli i koja je Srbija odnela prevagu u događajima koji su nastupili neposredno nakon Skerlićeve smrti.
Đorgović navodi zanimljiv primer jedne knjige koja je zbog zvučnog naslova postala bestseler, ali je bila slabo čitana zbog komplikovanog narativa. Slično je i sa Skerlićem, koji se više spominje nego što se njegova dela i ideje detaljno razmatraju, pa je Đorgovićeva knjiga i u tom pogledu značajan korak ka prevazilaženju ne tako malog propusta.
Autor: Dušan Milijić