Nemački novinar i pisac Mihael Martens nije samo poznavalac Andrićeve biografije i dela nego i stručnjak za balkanska pitanja. Taj svoj poziv Martens je upregnuo u plodotvorno opisivanje konteksta svih pitanja bitnih za epizode iz života i dela Iva Andrića, koje će potom obraditi. Tako se autor podrobno dotiče istorije Bosne i drugih delova Balkana pod Austro-Ugarskom, prve i druge Jugoslavije, Nezavisne države Hrvatske... Iako je očito da je knjiga pisana pre svega za nemačku publiku, izneto je vrlo malo opštih mesta po merilima upućenijih čitalaca na bivšem srpskohrvatskom jeziku, a kad je to i činjeno ona su razblažena navođenjem manje poznatih i zanimljivih pojedinosti.
Iako je u pitanju biografija Andrića, ona je više nego prožeta romanesknim elementima. Oni se, naravno, nalaze pre svega u hronološkom praćenju života glavnog junaka. Donekle romaneskan jeste i način obrade podnaslova knjige. Osim jugoslovenstva i srpstva, i evropejstvo je bilo Andrićev identitetski izbor i ta se nit diskretno provlači kroz štivo, od njegovog odbijanja da stupi u diplomatsku službu u SAD, preko spoljnopolitičkih poslova – koje je, najčešće sam birajući mesta, obavljao u Italiji, Austriji, Španiji, Rumuniji, Poljskoj i Nemačkoj – do pisaca čije je knjige najradije čitao. Romaneskni elementi knjige „U požaru svetova“ sastoje se i u sistematskom praćenju najrazličitijih osoba koje su na razne načine bile bliske glavnom junaku: njegove supruge – a prethodno verovatno ljubavnice – Milice Babić i njenog prerano preminulog muža Nenada Jovanovića, Andrićevih svojevrsnih hroničara Ljube Jandrića i Branka Lazarevića, revolucionara Gavrila Principa, političara Rodoljuba Čolakovića, ili pisaca Isidore Sekulić, Marka Ristića i Ernsta Jingera. S druge strane, Martens koristi i mogućnosti biografske kritike tumačeći određena nobelovčeva dela s obzirom na iskustvenu, ili podlogu iz pročitane književnosti, ili iz njegovih neobjavljenih zapisa. Daleko od toga da autor u takvim trenucima koristi akademski stil; njegov jezik je mešovit, feljtonističko-prozni, sa posebnim okom za duhovit detalj. Od knjige još manje treba očekivati jednoznačnu apologiju Andriću: iako je veliki poštovalac njegovog opusa, Martens locira njegove manje značajne spise, koji su mahom ostali nepoznati široj publici zahvaljujući samosvesti velikog pisca ali i umećima koja je on stekao u diplomatskoj karijeri. Prema Andrićevoj poslovičnoj suzdržanosti koja je primenjena na konkretne okolnosti katkad umela ličiti na sebičnost ili na oportunizam, Martens gaji posebnu kritičnost. Ali autor odlično poznaje svog junaka, te tumači istinske razloge – pa i dublja značenja – nekih njegovih manje popularnih diplomatskih poteza, u koje spada i nezalaganje za (čak i životno) ugrožene drugove tokom prvih godina druge Jugoslavije, pa i kasnije. Međutim, Martens nikada nije jednoznačan, pa nalazi istinsku ljudskost i hrabrost u njegovom odbijanju da se po aprilskom bombardovanju 1941. vrati u Beograd umesto da iskoristi mogućnost da provede vreme rata u Švajcarskoj. S druge strane, autor pobija svojevrsni mit o Andrićevoj emocionalnoj hladnoći. Konačno, da je ona bila takva, ne bi mogao nastati prozno-poetski triptih „Jelena, žena koje nema“, a poljska epizoda iz Andrićevog života koja je dovela do jednog od njegovih verovatno najdirljivijih spisa prava je čitalačka poslastica. Tek, pisao pozitivno ili negativno o ljudskoj strani svog junaka, Martens je analizira argumentovano, kako ispisuje i biografski, istorijski i književnokritički segment ove jedinstveno sveobuhvatne i krajnje zanimljive i korisne knjige.
Autor: Domagoj Petrović