Dok se u „
Grešniku“, prvom delu trilogije „
Vreme zla“, daje društveno-politički presek Beograda u danima kad se na istočnoevropskom ratištu već biju prve bitke Drugog svetskog rata, dotle nas drugi deo, pod nazivom „
Otpadnik“, vraća nekoliko godina unazad i uglavnom prati gorka iskustva jugoslovenskih komunističkih emigranata u Sovjetskom Savezu i zapadnoj Evropi, ali opet uz osvrt na odjeke evropskih previranja među beogradskim političkim krugovima.
Izabravši da mu junak iz naslova bude Bogdan Dragović, poznat još iz „
Vremena smrti“ kao iskreni socijalista, Dobrica Ćosić je time obuhvatio brojne znane i neznane životopise čiji se tok misteriozno prekida tokom druge polovine tridesetih godina dvadesetog veka, i to najčešće bez tačnog datuma i tačnog mesta smrti.
Iako je već u prvom delu trilogije jasno da je Ivan Katić grešnik, te da će Bogdan Dragović biti otpadnik, a Petar Bajević vernik, ipak se sve tri kvalifikacije mogu pripisati svakome od njih, a u istorijskom kontekstu one su primenljive na gotovo sve komuniste koji su uoči Drugog svetskog rata prošli katarzu suočavanja sa staljinizmom kao totalitarnim režimom.
Svi su oni ušli u ideologiju i prihvatili njene vrednosti kao slepi vernici, da bi postepeno, i to najčešće od strane svojih najbližih saradnika i drugova, bili označavani kao grešnici, a potom i kao otpadnici od partije – s tim što bi otpadništvo u najvećem broju slučajeva značilo smrt u nekom od ozloglašenih sovjetskih zatvora ili logora.
I dok se u „Grešniku“ Ivan Katić ističe kao čovek koji se nametnutoj ideologiji suprotstavio čim je primetio da se ona razilazi sa njegovim izvornim idejama i moralnim načelima, katarza Bogdana Dragovića nešto je složenija, a samim tim i tragičnija, jer Dragović je najpre svojevoljno poslužio kao slepo oruđe staljinizma u borbi protiv navodnih trockista i frakcionaša, da bi se iznenada i sâm našao pod istim optužbama koje je dotad pripisivao drugima i tako ih posredno slao u smrt.
Prateći iz dana u dan Dragovićev boravak u Moskvi, pisac nije dao samo slikovit prikaz prve komunističke metropole, nego je na autentičan način dočarao mentalitet u jednom već učvršćenom diktatorskom sistemu, gde zlo vreba sa svake strane i gde se za svaku reč mora pažljivo promisliti da li je upozorenje ili provokacija.
Načinivši trilogiju u kojoj je istakao različite naravi i sudbine trojice komunista, Ćosić nije mogao za sveobuhvatni naziv odabrati tačniji izraz, jer čak i kad se tri romana posmatraju odvojeno, jasno se uočava zlo kao konstanta koja preti da preokrene vernikov put u otpadništvo kad se on najmanje nada, pa se čini da je i samo zlo umelo da odabere najbolje vreme za svoj razvitak i opstanak, ali i da pusti koren među ljudima koji će ga najbolje gajiti.
Ostaje kao otvoreno pitanje da li je zlo oličeno isključivo u komunističkom vrhovnom vođi i njegovim poslušnicima, ili i sami optuženici i izopštenici nose u sebi deo tog opšteg zla – jer da se ono nije okrenulo protiv njih, oni bi ga svakako usmerili protiv nekog drugog, što su dotad neretko i činili.
Zato su i brojni grešnici i otpadnici, bez obzira na to što su stradali kao žrtve tog zla, odgovorni za njegovo razviće koliko je odgovoran i njihov vođa.
Pišući „Vreme zla“ tokom decenije kada se jugoslovensko društvo oslobađalo ideoloških stega i kada je sa mnogih starih i nerazjašnjenih političkih tema skidana oznaka tabua, Ćosićev je književni rad umnogome doprineo tom duhovnom oslobađanju i predstavljao je ponekad prvi direktan uvid u kontroverzne detalje iz biografija koje dotad nisu smele biti preispitivane, ali i prvi kritički osvrt na istorijske događaje koji su dotad bili jednostrano i pristrasno tumačeni.
A još je veća vrednost ovih romana u tome što je pisac toliko uspeo da prodre u vreme koje opisuje da će nam se učiniti kako je trilogija napisana onda kad se njena radnja i dešava, a ne pola veka kasnije.
Autor: Dušan Milijić